آویشن

گیاهی است كه به فارسی «آویشن»و در كتب طب سنتی فارسی با نام «حاشا»،«اوشن» و «صعتر الحمیر»نام برده شده.در مناطق مختلف ایران گونه های مختلف ایران گونه های مختلف با اسامی محلی متفاوتی شناخته می شود از جمله در همدان آن را «آزربه»در اطراف تهران«آویشن یا آویشم»ودر طالقان«زروه» در آذربایجان و مناطق تركی زبان «ككلیك اوتی»یا «كاكله اوتی» و در سایر مناطق «صعتر»،«اوشن»،«اشمه كوهی»و،«سی سنبر»و «سوسنبر »نامیده می شود.
گیاهی است از خانوادهLabiatae یاMenthaceae از جنس:Thymus به فرانسویThym و گونه وحشی آن Thym serpoletو به انگلیسی Thymeگفته می شود.نام علمیThymus vulgaris آن است.
در ایران گونه های مختلفی از این گیاه از آویشن كه به صورت گیاهی علفی است تا انواعی كه به صورت درختچه هستند می روید، از جملهThymus communis كه در مزارع نیز كاشته می شود و Thymus serpylliumكه سی سنبر یا سوسنبر است و در واقع گونه وحشی آویشم می باشد و همچنین گونه های :T. fedischenkoi Ronn. و درمناطق مختلف ایران از جمله در ارتفاعات منجیل ،در ارك،كردستان،كرمانشاه،دامنه های جنوبی البرز،آزاد بر طالقان،توچال،دره كرج،آذربایجان،كرمان،شاهوار كوه در ارتفاعات ۳۷۰۰۰-۲۹۰۰ متر،اورمان كردستان،رودبار،نور كجور،دره چهل دختر گرگان شناسایی شده است.
● تركیبات شیمیایی
از نظر تركیبات شیمیایی آزربه(T.vulgaris) دارای حدود ۲ .احد درصد اسانس است و اسانسی كه از گل و برگهای آن گرفته می شود در حدود ۴۵ درصد تیمول داردو ضمنا دارای كاروكرول،سیمن،آلپینن،بور نئول،لینالول ،بورنیل آستات می باشد و به علاوه اولئانولیك اسید و ایزومر آن اورسولیك اسید نیز از آن جدا شده است در گزارش دیگری در مورد تركیبات شیمیایی گیاه آمده است.
گیاه دارای تیمول ،پارتیمول،پینن،لینالول و كارواكرول میباشد.
● مشخصات
آزربه گیاهی است علفی چند ساله كه شبیه به صعتر و پونه كوهی است نواحی با اقلیم مدیترانه ای و قسمتهای نیم گرم و معتدل آسیا و اروپا برای رشد این گیاه مناسب است.در ایران تقریبا دذر تمام مناطق معتدل می روید و گونهT.communis آن را در مزارع نیز می توان تكثیر نمود.
در باغها به عناون گیاه زمینی گلدار زیبا در حاشیه چمنها و درRock garden كاشته می شود.گیاهی است دارای ساقه های متعدد و كوتاه ،بلندی انها ۵۰-۲۰ سانتی متر و دارای ریشهای با الیاف چوبی می باشد.برگهای ان به رنگ خاكستری خیلی كوچك و در اغلب گونه ها كركدار و در گونه وحشی آن یعنی سرپوله بی كرك است ،به طول متوسط ۶ میلی متر و عرض متوسط ۲ میلی متر و گلهای آن كوچك خوشه ای و به رنگ سفید مایل به بنفش و سرخ و خیلی مورد علاقه زنبور عسل می باشدوتخم ان ریز و كوچكتر از تخم خردل است.
از نظر آب و هواوخاك ،آویشن ،آب وهوای ملایم متمایل به گرم وخاك های با زه كشی رو به آفتاب را ترجیح میدهد .
تكثیر آن با قلمه و یا بذر صورت می گیرد و فواصل بوته ها در محل اصلی بین خطوط كاشت ۱ متر وبین بوته ها ۳۰ سانتی متر مناسب است.وجین علفهای هرز برای رشد آن ضروری است.
قلمه آویشن از ریشه جوشهای ان در اردیبهشت تهیه و كاشته می شود و اگر با بذر تكثیر می شود بین اسفند تا خرداد هر وقت می توان ان را كاشت.
آزربه هر چند گیاهی است چند ساله و دایمی ولی بهتر است مزرعه ان هر سه سال یكبار به كلی برداشت شده شخم خورده و كشت آن تجدید شود تا بوته ها قوی ،پربرگ شده و گل بدهد.
گلهای آزربه در اواخر خرداد و اوایل تیر ظاهر می شود و برداشت گیاه برای مصارف طبی و ادویه ای باید زمانی كه شكوفه ها تازه ظاهر شده اند،انجام شود و شكوفه ها و برگها و ساقه های نازك ان تا حد ۱۲-۱۰ سانتی متر از سر بوته برداشت شود كه بعدا آنها را در سایه خشك كرده ونگهداری نمایند.
در بعضی مناطق می توان در هر سال دو بار سرشاخه ها و برگها را چید و محصول برداشت نمود.به طور متوسط مزارعی كه خوب كاشته شده و مراقبت شود و می توان ۲-۱ تن در هكتار محصول خشك برداشت نمود.گل آویشم خیلی معطر و به عناون ادویه در آشپزخانه مصارف متعددی دارد.
از تقطیر برگهای گیاه در حدود یك درصد روغن تیمول به دست می آید.تیمول یك فنل متبلور سفید رنگی است با فرمول خام C۱. H۱۳ OHكه دارای خاصیت ضد عفونی قوی و قارچ كشی است و در عطر سازی مصرف دارد.
● خواص كاربرد
روغن تیمول یا تیمن كه در تركیب اسانس گیاه وجود دارد،منشا اصلی خواص ضد عفونی كننده آزربه می باشد،از طریق مخاط جذب می شود و از راه ادرار دفع می شود ور نگ ادرار را تیره یا سیاه می سازد.خاصیت ضد میكروب و ضد قارچ و ضد انگل تیمول در طب جدید نیز مورد توجه است و به دلیل وجود تیمول در گیاه آزربه ازجوشانده آن برای ضدعفونی كردن و پانسمان و شست و شوی زخمها به نحو موثری استفاده می شود.در دارو سازی برای تهیه محلولهای غرغره ضد عفونی حلق و قطره های ۱د سرفه و در دندان پزشكی برای تهیه محلولهای شست و شوی دهان كاربرد دارد.در تجارت دارویی به عنوان قارچ كش معروف است.در بیماری های قارچی به علت اثر زیاد كه دربیماری اكتی نومیكروزیس دارد ،یك درصد محلول تیمول را روی پوست و محل زخم می مالند و ممكن است به جای تیمول روزی سه تیمول از ۶۰ درصد جوشانده گیاه آزربه یا حاشا استفاده شود.
اكتی نومیكروزیس یك بیماری غیر مسری قارچی در حیوانات است كه به انسان منتقل می شود.عامل این بیماری ،قارچی است به نامActinomyces از خانوادهAcitinomycetaceae كه معمولا در دهان و آرواره های بخصوص موجدار و ناصاف حمله می كند و گاهی به مغز و ریه نیز حمله ور می شود. در گاوان ان را Actinomyces bovis ودر انسان Actinomyces israelii می نامند .تا قبل از كشف آنتی بیوتیك های جدید معالجه با این بیماری به طریقی كه در بالا ذكر شد با حاشا یا ماده عامل ان تیمول انجام میگرفته ولی پس از آن معمولا از نظر تسریع عمل ،این بیماری را با استعمال دراز مدت پینی سیلین معالجه می نمایند و در درجه دوم بعد زا پینی سیلین ممكن است از تتراسیلین استفاده نمود.جراحی برای خارج كردن قسمت های زخم توام با درمان شیمیایی نیز معمول است ولی هنوز هم درمان با تیمول به عنوان دارویی كه ضمن معالجه ،عوارض جنبی آنتی بیوتیك ها را ندارد مورد توجه بسیاری از پزشكان دنیاست.
در طب سنتی از نظر طبیعت عده ای از حكمای معروف از جمله شیخ الرئیس ابوعلی سیناو بغدادی و دیگران حاشا را گرم و خشك می دانند .از نظر خواص گرم كننده قوی و مدر بول و حیض ،عرق و شیر می باشد.خارج شدن جنین و مشیمه را تسهیل می كند و باز كننده گرفتگی روده ها و پاك كننده سینه می باشد.برای تنگی نفس و تقویت معده ،كبد ،طحال و كلیه و همچنین برای تحلیل اماس و خون منجمد شده دراثر سموم نباتی و حیوانی مفید است .برای بند اوردن خون از سینه و كشتن و خارج كردن انگل های معده به خصوص انگلی به نام آنسیلوستوما كه نوعی نماتود از خانواده می باشد،بسیار موثر است برای دفع انگل فوق الذكر توصیه می شود كه روز قبل یك مسهل گیاهی موثر با تطبیق با نوع مزاج بیمار داده شود و شب با یك شام ساده ۲الی ۴ گرد حاشا می خورند و صبح نیز یك مسهل آویشن نتیجه بسیار خوبی می دهد. شكوفه حاشا به تنهایی مسهل خوبی برای سودا بوده و می تواند جانشین آفتیمون باشد و اگر ۸ گرم گرد حاشا را بانمك و سركه بیاشامند ،مظهر خوبی برای بلغم می باشد .خوردن ۱۰ گرم حاشا مخلوط با عسل و آبگرم برای بیماری فلج ،اقوه ،فراموشی ،صرع،تقویت قوه باه مفید است .خوردن تازه ان به صورت سبزی با غذا بسیار مفید است و برای تقویت دید چشم نافع است. معده را تقویت نموده و كمك به هضم غذا می نمایید .آشامیدن دم كرده ان با عسل ناراحتی در تنفس را رفع می كند و خروج ادرار ،حیض،جنین و مشیمه را تسهیل می نماید .خوردن انگشت پیچ یا لعوق آن با عسل برای خارج كردن بلغم و مواد زائدی كه در سینه جمع شده است و تسكین تنگی نفس و سرفه بسیار نافع است.ضماد ان با سربرای تحلیل و ورمهای تازه و تحلیل خون بسته و منجمد در اعضا مفید است و اگر با شراب مخلوط و خورده شود ،برای سیاتیك نافع است .اگر مقدار ی از حاشا را با ده برابر وزن آب انگور مخلوط نموده و بپزند كه ثلث باقی بماند در مورد جمیع خواص از جرم خشك آن بهتر است.دم كرده ان برای سكسكه ،دل پیچه ،قطره قطره ادرار كردن ، خورد كردن سنگ مثانه و تسكین درد رحم بسیار نافع است.مقدار خوراك از خشك و جرم ان ۵ گرم است.دم كرده حاشا برای سرفه های سخت وبرونشیت مفید است.حاشا در چین و ژاپن كاشته می شود ،از جوشانده گیاه به عنوان ضدسرفه و برای معالجه سیاه سرفه خورده می شود.اسانس آن ضد عفونی كننده خیلی قوی است ودر فرانسه از دم كرده ۲۰-۱۰ گرم گیاه خشك با یك لیتر آب جوش ،برای آرام كردن سرفه ۳ فنجان در روز می خورند .در موارد آسم این دم كرده را با عسل مخلوط كرده ۳ فنجان در روز می خورند.
توجه:با توجه به سمی بودن ماده تیمول درمصرف و خوردن ماده حاشا و تركیبات آن باید رعایت دستورات را نمودو از اسراف در مصرف آن خودداری شود .اسراف در مصرف حاشا و تیمول ممكن است باعث اسهال و غثیان و استقراغ شود و یا ممكن است در اثر تحریك كلیه ها موجب بروز آلبومین در ادرار گردد. مصرف بی رویه ی حاشا ممكن است عضلات قلب را ضعیف نماید و همچنین اسراف در مصرف آن ممكن است ایحاد سر گیجه وبروز صداهایی درگوش كند در كتب طب سنتی در صورت بروز عوارض ان توصیه شده است از نعناع و دم كرده ان استفاده شود.
از نظر تاریخی و قدمت شناخت:حاشا و یا آویشن گیاهی است كه بخصوص به عنوان ادویه معطر از زمانهای قدیم مورد توجه بشرها بوده ودر عهد باستان در جوامع پیشرفته آن روز به عناون بخور های معطر و تصفیه كننده بخصوص در معابد به كار می رفته است. برگهای آویش سنبل شجاعت و تهور و رشادت بوده است.در یونان قدیم یعنی در روزگاران قبل از میلاد مسیح مرسوم بوده است اگر می خواسته اند شجاعت و رشادت مردی را تحسین كنند و از او تعریف نمایند می گفتند كه او عطر حاشا دارد و بوی آویشن می دهد در اساطیر كهن مسیحیان آمده است كه در علوفه ای كه برای تشك در رختخواب مریم عذرا و حصرت مسیح كودك بكار می رفته گیاه و علف معطر آویشن نیز وجود داشته است.
سربازان رومی رسم داشتند برای افزایش شجاعت و تهور در آب آویشن حمام كنند.(حمام آویشن برای تسكین درد مفاصل و كوفتگی عضلات و ایجاد فرح و تازه شدن و رفع خمیدگی مفید است برای این منظور ممكن است از جوشانده ی ۶در صد آویشم استفاده كرده وآن راداخل وان حمام ریخته مدتی در آن نشست .)رسم شناخت آویشن به عنوان سنبل شجاعت قرنهادر جوامع بشری حاكم بوده است به طوری كه حتی در قرون وسطی در دوران شوالیه ها نیز هر وقت زنهای زیبایی ارو پا قصد تحسین معشوقهای شوالیه ی خود را به عنوان مرد شجاع داشتند رو بان های زیبایی كه روی آن شكل گیاه آویشن برو دری می شده به آنها هدیه می دادند .