وضع آموزش و پرورش خواف
از قدیم الایام تاکنون
( بانگاهی خاص به مدارس خردگرد )
تهیه و تنظیم :
پری حسینی
فرهاد عرفان
فهرست مطالب
فهرست مطالب
مقدمه الف
چکیده مطالب ب
1- وضعیت فرهنگی خواف در قبل از اسلام 1
2- وضعیت فرهنگی خواف بعد از اسلام 2
3- وضعیت جدید فرهنگی خواف 6
4- خردگرد و موقعیت فرهنگی آن 7
الف ) مدرسه نظامیه خرد گرد 7
ب ) مدرسه غیاثیه خردگرد 10
5- فهرست منابع و مأخذ
مقدمه :
تاریخ یک ملت آیینه نمای حقایق گذشته یک ملت است برای نسل های جوان و آینده , و فرهنگ هر قوم شناسنامه آن قوم است و ملت بدون فرهنگ و تاریخ و گذشته یعنی ملت بدون شناسنامه , بدون اصالت و بدون هویت .
یکی از مناطق و ایالات بسیار وسیع و قدیمی استان خراسان که مردان بزرگ , عالمان و سلاطین مهمی را در خود پرورانده است , خواف است . متاسفانه خواف جزء سرزمین هایی است که کمتر معرفی شده است و آثار و تألیفاتی که معرف این شهر است بسیار انگشت شمار و محدودند , این شهر دارای قدرت تاریخی بسیاری است و حوادث و رویداد های سیاسی خاصی را پشت سر گذرانده است همانند : حملة احنف بن قیس سال 18 ه . ق تا حمله نماینده خلیفه و نبردبا زرتشتیان , عبور حسن صباح اسماعیلی از این منطقه , حمله مغولان به خواف , حمله هولاکو خان , درگیری شاه اسماعیل صفوی در خواف با مراد بیک ترکمان و حضور نادر شاه در خواف و از همه مهم تر تبعید روحانی برجسته (مدرس) به این شهر است .
اطلاعاتی که نگارنده به دست آورده است بیشتر پیرامون یکی از مناطق مهم خواف یعنی خرگرد است . هدف از ارائه این مقاله آشنایی با دو مدرسه مهم منطقه خرگرد خواف می باشد که یکی مدرسه غیاثیه و دیگری مدرسه نظامیه نامیده می شود . به امید آنکه در معرفی این مدرسه حق مطلب ادا گشته باشد.
یا رب بدور دار بلا و نیاز و قحـط از خطه خراسـان خاصه ز خـاک خـواف
زیرا که جمله مومن و پاکند و معتقد با دین نیک و مذهب خوب و ضمیر صاف
چکیده مطالب :
در عموم جوامع انسانی , نخستین نهادهای آموزشی در بطن نهاد ها و سازمان های مذهبی تکوین یافته اند, اما به تدریج در پی افزایش و تنوع فعالیت های تولیدی و خدماتی , و ازدیاد و پیچیدگی نهادها و موسسات اجتماعی , برخی از نهاد ها و سازمان های مذهبی به شعبه ها و سازمان های تخصصی تجزیه شده و برخی از آنها راه استقلال را پیموده و روز به روز از نهادهای مذهبی بیشتر فاصله گرفته اند و برخی نیز همانند مدارس دینی ایران قبل از اسلام زیاد فاصله نگرفته اند . روند شکل گیری فضای کالبدی مدارس به تبعیت از مساجد , به شکل فضایی چهار ایوانی , گواه بر پیوند مدارس به مساجد بود , معمولاً مدارس بزرگ در شهر ها در قلب آن و حوالی مسجد جامع قرار داشت . هدف از تأسیس مدارس برای همه بنیانگذاران یکسان نبود . برخی توسط علماء و مدرسان احداث می شد و برخی توسط سلاطین و ثروتمندان .
مطالعه و بررسی وضع فرهنگی منطقه خواف نشان می دهد که این سرزمین رجال خیز و ادب پرور با وجود وضع خاص جغرافیایی , به لحاظ فرهنگی پیشرفت داشته است و افراد نامدار این خطه از فرهنگ غنی بالایی برخودار بودن و اصلاً منطقه زوزن را به واسطه علماء بسیار , بصره کوچک می نامیدند . روستای خرگرد هم پیشینه پر آوازه ای در تاریخ فرهنگ ایران دارد . یکی از نظامیه های قرن پنجم هجری که توسط خواجه نظام الملک در سراسر ایران ایجاد می شود , در همین خرگرد است , آن روزها خرگرد کنار جاده بود و موقعیت فرهنگی و ارتباطی آن این شهر را در ردیف شهر های پر ایاب و ذهاب ایالت قهستان قرار داده بود. دیگر مدرسه غیاثیه که آثار خیرات و مبرات غیاث الدین پیر احمد خوفی وزیر شاهرخ تیموری است . وی فردی بود که علاقه زیادی با ساختن ابنیه مذهبی و تأسیسات فرهنگی داشت و بانی مدرسه غیاثیه خرگردخواف شد. در این مقاله برآنیم در ضمن آشنایی اندکی با وضع آموزش و پرورش خواف , به معرفی این دو مدرسه تاریخی نیز بپردازیم.
1- وضعیت فرهنگی خواف در قبل از اسلام :
تاریخچه تعلیم و تربیت یکی از مهم ترین جنبه های فرهنگی و اجتماعی تاریخ بشر و در واقع پایه و اساس سایر جنبه های زندگی به شمار می رود . آگاهی از آن نه تنها باعث آشنایی با جنبه های مختلف آموزشی و پرورشی در طول تاریخ می شود , بلکه بررسی نتایج دستاوردهای نظام های مختلف آموزشی کشور در استفاده از تجارب به دست آمده می تواند در ترسیم ساختار آموزشی مطلوب مورد استفاده قرار گیرد . بررسی تاریخی آموزش و پرورش و سیر تکوینی آن می تواند نشانگر میزان رشد یا عقب ماندگی جوامع باشد[1].
در رابطه با شهرستان خواف اگر چه از دوره قبل از اسلام آثار مکتوبی در دست نیست که بتوانیم بدان منابع اشاره کنیم ولی از اینکه در عصر اشکانیان و ساسانیان , خواف و زوزن از ولایات مهم نیشابور و ابر شهر و از شهرهای مهم خراسان بزرگ بوده , تردیدی نیست . وجود آتشکده هایی که در این منطقه یاقوت حموی به آن اشاره کرده است و اینکه مناطقی چون خرگرد , زوزن , سیجاوند , سنگان از مراکز بزرگ زرتشتیان بوده است و عبور یک شاخه فرعی از جاده ابریشم که از طریق هرات وارد ایران شده و وصل راه زوزن به گرگان و نیز تپه سیاه زوزن و تپه بیاس آباد که به نظر باستان شناسان از هزاره قبل از میلاد مسیح است , همه نشانه عظمت فرهنگی این حوزه قبل از اسلام است . رشد و توسعه منطقه علاوه بر عوامل طبیعی و مادی و عوامل انسانی و فکری آن منطقه ارتباط دارد , برای اینکه به اهمیت , قدمت و پیشرفت فرهنگی یک منطقه پی ببریم , نباید تنها وضعیت فعلی آن منطقه را ملاک قرار دهیم , بلکه باید حداقل قرنها به عقب برگشته و با ترسیم دورنمای فرهنگی , اجتماعی و سیاسی آن با ملاک های مشخص چون علماء , آثار , تألیفات و رجال برجسته سیاسی , فرهنگی و موسسات علمی آن سامان در گذشته و حال که هر کدام معرف وضعیت روشن فرهنگی آن منطقه است , ارزیابی کنیم . پس در مورد خواف ملاک های برجسته ای وجود دارد و قدمت فرهنگی آن شامل آثار قبل از اسلام اعم از رجال علمی و سیاسی و آثار و ابنیه تاریخی و علمی می باشد.[2]
2- وضعیت فرهنگی خواف بعد از اسلام :
از قرن 3 ه با گسترش قلمروی اسلام و آشنایی مسلمین با اصول ادیان و مذاهب دیگر زمینه برای تبادل اندیشه ها از طریق تدوین و ترجمه کتب و بحث و مناظره فراهم شد و دربار خلفای عباسی محل تردد فلاسفه و مترجمان و اطباء شد , سخت گیری به پیروان سایر ادیان زمان متوکل زیاد شدو دربار عباسی به عنوان پایگاه تجمع اندیشمندان , مرکزیت خود را از دست داد . مراکز سلسله های ایرانی قبل از تسلط ترکان محل خوبی برای تجمع فضلاء و ادباء بود . برخی مثل قابوس بن وشمگیر اهل ادب بودن و زمان ترکان غزنوی به این طرف , قتل افراد به اتهام عقاید مذهبی خاص آغاز شد و خیلی ها با این اتهام کشته شدن و کتب زیادی به اتش کشیده شد . فقط فقها و شعراء و ادبای مورد قبول را در غزنین گرد هم جمع می نمودند و آنجا کتابخانه های بزرگ پدید آوردند . این زمان ها مساجد نخستین فضاهای آموزشی و تدریس بود . و کم کم از اواخر قرن 3 ه و اوایل قرن 4 ه دارالعلوم های به وسیلة علما ء وامرا تأسیس شد.تعدد مکتب های فلسفی و مذهبی عامل ازدیاد طلاب شد وضرورت ایجاد فضای خاص را منجر گشت.[3]
نخستین مدرسه ای که بعد از اسلام پدید می آید به قولی توسط حسن بن علی معروف با ناصر کبیر در قرن 3 ه در آمل دانسته اند و به دنبال آن روند ساختن مدرسه سرعت بیشتری می گیرد و مدارس نظامیه توسط وزیر الب ارسلان وملک شاه گسترش می یابد .اکثر مورخان شهر نیشابور را مهد نخسین مدارس در خراسان دانسته اند و وجود بیشتر این مدارس علمی در شرق ایران نشان دهندة توجه ان مرز و بوم به علوم و احترام علماء بوده است مدارس محلی که در بلخ , بخارا , هرات ساخته می شود , فضای تعلیمات عالی بود.
نظامیه ها اگر چه نخستین مدارس اسلامی نبودند ولی سازمان عظیم و برنامه های بکار برده شده در آنها باعث شد تا کلیه سازمانهای علمی معاصر آن را تحت الشعاع قرار دهند از جمله هدفهای مهم ساخت نظامیه ها , تقویت مذهب شافعی در برابر دیگر مذاهب اسلامی و مقابله با تبلیغات و فعالیتهای فرهنگی اسماعیلیان بود . این مدارس تا دیر گاهی از مراکز مهم علمی و مذهبی دنیای اسلام بود و دانشمندان از اقصی نقاط ایران بدانجا می آمدند.[4]
و اما در مورد خواف , منابع تاریخی حکایت می کند که در سر زمین رجال خیز و ادب پرور خواف با اینکه اوضاع سیاسی و جغرافیایی آن در پیشرفت فرهنگی اش نقش مؤثری داشته و در دامن خود رجال علمی , سیاسی , مذهبی و نظامی خدمتگزاری را برای ایران و اسلام پرورش داده , واضح است که رشد شخصیت ها و رجال بستگی مستقیم به پیشرفت آموزش و پرورش هر منطقه دارد. افراد نامدار خواف از فرهنگ بسیار غنی برخوردار بوده اند و اغلب مورخان زوزن را به واسطه علماء بسیار, بصره کوچک می نامیدند . علی بن حسن باخزری در قرن 5 ه می گوید : (( زوزن به آسیابی می ماند که بر مدار دانش می چرخد )). جای تردید باقی نمی ماند که زمانی خواف در دوران طلایی فرهنگ به سر می برده که حتی کشورهای دیگر جهان از وجود دانشمندان آن بهره می برده اند . علماء این منطقه در بغداد , شامات , بخارا , سمرقند و سایر ولایات مثل هرات و نظامیه نیشابور تدریس می نمودند و یا در ولایات دیگر مثل دربار غزنویان و سلاجقه و تیموریان و خوارزمشاهیان به امارت و وزارت رسیده اند و یا مثل عبد الرزاق خوافی صاحب بهارستان سخن و مأثر الامرا در قرن 10 و 11 ه ق در درباره هند خدمات خدمات فرهنگی نموده و تألیفاتی داشته اند.
اهمیت علمی فرهنگی و سیاسی خواف از آنجا پیداست که در قرن 5 ه خواجه نظامک الملک طوسی وزیر ملکشاه در خرگرد خواف نظامیه ای در حکم دانشگاه امروزی تأسیس می کند و غیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ تیموری نیز مدرسه غیاثیه را در آنجا بنا می کند . این امور دلیلی بر آن است که خواف در ردیف شهرهای مهمی همچون بغداد و نیشابور و هرات بوده است . بعد از سقوط تیموریان و کم توجهی سلاطین کم کم از رونق فرهنگی و علمی آن کاسته می شود . عواملی چون هم مرز بودن با افقانستان که به لحاظ فرهنگی در سطح پایینی بوده است و عوامل طبیعی و تضاد مذاهب شیعه و سنی , باعث عدم رشد فرهنگ در برخی دوره ها در این منطقه شده است. وجود فقهایی چون خواجه وقوف سیجاوندی صاحب کتاب عین المعالی والوقف و الابتداد که ملقب به امام کبیر , ملک الکلام و سلطان جهان علم و بیان است و یا وجود ابوالمظفر خوافی که شغل قضاوت توس را داشته و با امام محمد غزالی هم درس بودند و شاگرد امام الحرمین جوینی بوده است . و ملقب با امام العالم , سطح بالای فرهنگی منطقه را می رساند.[5]
دیگر مولانا نظام الدین مژن آبادی مشهور به پیر تسلیم وامام المعظم وعلی بن قاسم سنجانی صاحب کتب مختصر العین و محل العین , انسان الدالعین به عربی می باشد.
ادبایی چون قاضی حسین احمد زوزنی صاحب المصادر , فصیح خوافی صاحب کتاب روضة خلد که ملقب به استاد جهان وفصیح الحق والدین است , فصیح الدین محمد خوافی که امام اعظم نامیده می شود , مولانا فصیح خوافی همفسر همیشگی با امیر علی شیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقراء , میرزا غلامحسین معروف به مظفر خوافی که تمام عمرش را در مدرسه ساکن بوده است , فصیح رویی که کتابخانة جوکی میرزای تیموری را اداره می کردو شیخ زین الدین خوافی که از مصادر امور مهم محمد باقر شاه بوده است و شیخ زین الدین خوافی متخلص به وفایی , صمصام الدوله میر عبد الرزاق خوافی , صاحب مأثر الامرا و بهارستان سخن که مناصب مهمی در دربار اکبر شاه داشته است. [6]
ریاضی دادان مشهوری چون محمد سیجاوندی و عبدالله بن سعید خوافی , محمد بن علی خوافی و زنگنه خوافی که هر یک کتب بسیاری در مورد علم ریاضی نوشته اند.
سلاطین مهمی از سلسله مظفر مثل شاه شجاع و شاه منصور که 79 سال بر قسمت اعظمی از ایران حاکم بودند و همه اهل نشتیفان و ساکن سیجاوند خواف بودند , که 8 تن از آنان به سلطنت رسیدند.
عرفایی چون شیخ زین الدین ابوبکر خوافی , مجمل فصیحی که منصب مهمی در زمان شاهرخ و باینسقرمیرزا داشت , حافظه ابرو مورخ بزرگ قرن 8 و 9 ه دوره شاهرخ و امیر تیمور و باینسقر میرزا بوده و با شاه نعمت الله ولی و شاه قاسم انبار نیز معاشرت داشته است.
سیاستمداران معروفی چون ابونصر مشکان زوزنی , دبیر رسایل سلطان محمود ومسعود غزنوی ( در قرن 5 ه ) بوسهل زنونی سیاستمدار وزیر مسعود غزنوی , کمال الدوله , ابوالرضا که پسرش داماد خواجه نظام الملک طوسی است از سیاستمداران عصر سلجوقی اند . مولانا صدر الدین خوافی حاکم کرمان و سپهسالار رشیدی چون ملک شمس الدین محمد انار خوافی بازوی توانای سلسله خوارزمشاهی اند. غیاث الدین پیر احمد خوافی 40 سال وزارت شاهرخ تیموری را دارد و خواجه نظام الملک خوافی وزیر مقتدر سلطان حسین بایقرا و خواجه مجد الدین محمد , وزیر سلطان حسین بایقرا تنها فردی است که در حضور شاه می نشسته است.
این افراد کاردان خوافی به خاطر لیاقتی که از خود نشان می دادند و موقعیت علمی و فرهنگی بالایشان در قرن 10 و 11 و 12 ه حتی پا از محدوده کشور فرات نهاده و در دربار هند نیز موقعیت عالی یافته اند.
خواجه البوالحسن تربتی خوافی والبوالمعالی خوافی که از سرداران نظامی در دربارهند بودند و عده ای از سادات حسینی خواف بیش از 150 نفر مثل صمصام الدوله شاهنواز خان خوافی , حشمت الدخان خوافی , مظفر خان خوافی سال ها در کشور هند امور سیاسی و نظامی را بر عهده داشته اند. اطبایی چون نجم الدین محمود بن صاین الدین طبیب خافی – جلال طبیب خوافی – منصور بن احمد بن یوسف , محمود بن الیاس و یوسف طبیب هروی خوافی در هنددر دربار بابر و همایون پادشاه به عنوان طبیب درباری بوده اند که هر یک تألیفات ارزشمندی در زمینه پزشکی نوشته اند.[7]
3 - وضعیت جدید فرهنگی خواف :
با توجه به مطالب گذشته در می یابیم خواف از نظر فرهنگی در سطح بالایی قرار داشته است. مدرسه نظامیه که سال 733 ه . ق توسط خواجه نظام الملک ساخته شده و مدرسه غیاثیه که توسط غیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ احداث گردید , تا اواخر قرن 10 ه از رونق خاصی بر خوردا بودند . اما از قرن 10 ه به بعد سیر نزولی پیدا کرد و دیگر از آن شخصیت های مهم و مشهور آن دیار اثری نیست , عدم توجه سلاطین صفوی باعث شد این شهر از رونق بیافتد. عدم استفاده از این موسسات و مدارس به طور گسترده از قرن 10 و 11 به بعد و متروک شدن این موسسات , علم و دانش را در منطقه ضعیف کرد.
زمان افشاریه مرکزیت علمی سیاسی به شهر روی خواف منتقل می شود . بسیاری از طالبان علوم دینی برای تحصیل به کشور های هندو پاکستان و افغانستان عزیمت می کنند , کم کم بنا به در خواست اهالی خواف و با کمک مرحوم حاج خواجه محی الدین احراری حوزه علمیه احناف خواف ساخته می شود که جایگزین مرکز دینی و علمی مذکور می باشد . تأسیس این مدرسه علمی با سال 1327 ه ش بارز ترین نمود فرهنگی خواف است که نزدیک 250 طالب علم که مخارج آنان از طرف حوزه تأمین می شود , در مدرسه سرگرم تحصیل اند و برنامه ای برای تحصیل طلاب تنظیم کرده اند که آنان دوره سطح را در دو سال تمام نموده و بعد از آن درس خارج آغاز می شود . این مدرسه در جنوب خراسان قدیمی ترین سابقه را دارد و اکثر علما ء با خرز و جام فارق التحصیل آنند و اکثر اصناف آن سوی مرز نیز تحصیلات دینی خود را مدیون حوزة علمیه خواف اند . به جزء حوزه علمیه خواف در سنگان و نشتیفان و خلیل آباد بالا خواف نیز حوزه علمیه احداث و فعال می شود. این روحانیون در گسترش فرهنگ اسلامی و قرآنی منطقه نقش مهمی داشته و دارند .
هم اکنون واحد های آموزشی دولتی درکلیه مقاطع , دانشگاه پیام نورنیزدرآن احداث شده است .
4 - خرگرد و موقعیت فرهنگی آن :
خرگرد به فتح اول بی تردید از دو جزء ترکیب شده جزء اول واژه همان خور است یعنی آفتاب و گرد یعنی شهر و کلاً خر گرد یعنی شهر آفتاب . مقدسی و احسن التفاسیم آن را خرگرد و خرکرده آورده اند . خرگرد در یک فرسخی جنوب شرقی خواف نزدیک مرز افغانستان واقع شده است و پیشینة پر آوازه ای در تاریخ فرهنگ ایران دارد. وقوع روستا بر سر راه هرات عامل رونق آن گشته و موقعیت فرهنگی و ارتباطی خرگرد , این شهر را در ردیف شهر های پر ایاب و ذهاب ایالت قهستان قرار داده بود و بسیاری مزارات و گستردگی گورستان ها , وجود ابنیه تاریخی نشانه عظمت گذشته آن است . قلعه گبرها که دژ نظامی زرتشتی ها بود و موضع اصلی لشکریان مسلمان در خرگرد واقع شده است . قبر ابوبکر وراق نیز شهرت زیادی دارد, وی فقیه شافعی متوفی 240 ه صاحب کتاب عالم و متعلم است . واما برجسته ترین آثار خرگرد یکی مدرسه نظامیه است و دیگر مدرسه غیاثیه و نیز مسجدی منسوب به شیخ زین الدین سنگانی است . به علت اهمیت مدرسه نظامیه و مدرسه غیاثیه این منطقه به شرح آن می پردازیم .[8]
الف ) مدرسه نظامیه خرگرد :
بعد از مرگ چنگیز خان جانشین های او شروع به احیای آبادانی و روابط با مردم مناطق مفتوحه نمودند . اوکتای دستور داد مسلمان را از ایجاد مدرسه و مسجد منع نکند . زمان گیوک خان فرزند اوکتای نیز چون روشی بی طرف داشت و مناظره میان علماء ادیان برگزار می شد . مارکو پولو زمان قوبیلای خان وارد ایران شد و زمان ایلخانان و بلاخص غازان خان بنا های زیادی احداث شد. از جمله مدارس مهم که در زمان سلجوغیان پدید آمد مدرسه نظامیه خر گرد خواف که توسط وزیر آلپ ارسلان و ملکشاه , خواجه نظام الملک طوسی تأسیس می شود .[9]
در مورد مدرسه نظامیه خرد گرد سند معتبری در دست نیست و در هیچ منبع مهمی از آن یاد نشده است الاّ کتیبه آجری و قسمتی از ایوان مخروبه آن که قسمتی از این کتیبه در موزه ایران باستان نگهداری می شود . متن کتیبه (( ... بن اسحق رضی امیرالمونین اطال اله ... )) و احتمالاً حسن بن علی قسمت اول نام نظام الملک از کتیبه افتاده است.[10]
نظامیه هایی که در این زمان ساخته شده از حیث معلم و خطیب و معید و رئیس دارالکتب و عمال و ضابطین و خدمتگزاران تشکیلات منظمی داشتند و دانشجویان وطلاّبی که این مدارس تحصیل می کرداند دارای مستمری بودند. معید های این مدارس که خود استاد و از علماء و دانشجویان بوده اند و دروس سالانه دانشجویان را مرتب اعاده می کردند . غالباً از مردم خواف بوده اند . دانشمندانی چون مولانا عبد الرحمان جامی (817 – 898 ه . ق ) شاعر قرن 9 ه از تحصیل کرده های این حوزه اند .[11]
طرح تأسیس نظامیه خواف را خواجه نظام الملک طوسی در نخستین سال های وزارت خود در دوران پادشاهی آلپ ارسلان ( 455 – 465 ) ریخته است . آندره گدار که محقق ارجمند فرانسوی هست بارها خرگرد را دیده است و با موشکافی تمام به مطالعه مدرسه نظامیه خرگرد پرداخته, او به این نتیجه رسیده است که : (( بنای مذبور قدیمی ترین مدرسه بزرگ چهار ایوانی در ایران بوده است )) , ... (( این مدرسه الگویی برای چهار ایوانی شدن مسجد جامع اصفهان و پس از آن مسجد جامع زواره و سپس مسجد جامع اردستان در قرن ششم ه گردید ... ))[12]
از نوشته های آندره گدار چنین استنباط می شود که :
گوشه جنوبی صحن در فاصله 30/5 متری نمای خارجی دیوار چپ ایوان بزرگ 90/5 متری , قطعه دیواری به طول 11 متر و عمود بر صحن قرار گرفته است و بدون هیچ تردیدی می توان تصور کرد که مدرسه نظامیه خرگرد متشکل از صحنی بوده مربع به همراه 4 ایوان که در محور طولی و افقی صحن و محل های مسکونی واقع در چهارگوشه , قرار داشته اند و در پهلوی راست صحن , قطعه ای از یک دیوار قدیمی بر جای مانده و قسمتی از دیوار ایوان طرف راست است . احتمالاً ایوان شمالی آن در ضلع مقابل ایوان قبله بوده و احتمالاً راهرو ورودی به مدرسه بوده باشد . در بالای دیوار سمت چپ هنوز بخشی از پوشش خارجی این قسمت از بنا وجود دارد و این پوشش دقیقاَ شبیه همان است که در زیر کتیبه نظام الملک به وضوح دیده می شود . آجر چینی درهمی به شکل زیگزاک , خفته و راسته . پس در نهایت مدرسه نظامیه خرد گرد این چنین در نظر مجسم می شود : (( برگرد صحنی مرجع چهار ایوان با اندازه های متفاوت که بر بناهای یک طبقه که به آنها متصل می شده اند تسلط داشته اند . ))
گدار ادامه می دهد : (( دیوار های تنها بخش مدرسه نظامیه خرگرد که هنوز بر سر پا ایستاده اند یعنی ایوان قیله آن چنان در معرض ریزش قرار گرفته اند که اداره باستان شناسی تصمیم گرفتند که کتیبه پر ارزش نظام الملک راکه بدون تردیدزیباترین کتیبه موجوددرایران است ازدیوارجداساخته و به موزه تهران انتقال دهد . )) .
این کتیبه آنقدر به گل و لای آغشته است که از دیوار های گلی به روی آن ترشح شده و تصور می شود خود آن هم از گل خام است و هنگام جدا شدن از دیوار خورد شود ولی بعد معلوم شد با گل پخته و آجرهای عالی زرد رنگ ساخته شده است .
گدار متن کتیبه را این گونه بازنویسی کرده است : اعوذ بالله من الشیطان ... العادل لعه ... الملک قوام اله ... ی بن اسحق رضی امیرالمومنین اطال الله فی العزالدائم ... ه علی یدی الشیخ الحمیدالاجل السید سریه الدوله ... ))
هرتسفلد آلمانی نیز این مدرسه رادیده است ودرکتاب فهرست ابنیه وآثار تاریخی ایوان از آن یادکرده است .[13]
ب ) مدرسه غیاثیه خرگرد :
غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد در 5 کیلومتری خواف بر سر راه تایباد نزدیکی افغانستان واقع شده است . این مدرسه تاریخی از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پیر احمد خوافی به سال 848 ه . ق ساخته شده است.
این مدرسه از مهمترین و زیباترین بناهای ناحیه شرق ایران و منطقه خراسان است . و هنرمند ترین معماران آن زمان یعنی استاد قوام الدین و غیاث الدین شیرازی آنرا ساخته اند . زیبایی و استحکام بنا به گونه ای است که امید می رفته قرن ها ی متمادی مرکز پر جنب و جوش تعلیم و تربیت باشد اما شرایط خاص آن روزگار مجال چنین مرکزیتی را به غیاثیه نداده بود , با این صورت اگر چه مدرسه اکنون بیش از پانصد و پنجاه سال عمر دارد اما عمر مفید آن چندان نپایید . علت اینکه غیاثیه زود از مرکزیت علمی بیرون رفت , این بود که این مدرسه توسط یک سلطنت سنّی ساخته شده بود و بعد از 60 سال که شیعه مسلط شد و صفویان قدرت را به دست گرفتند, شاه اسماعیل متوجه خواسان شد و 70 تن طلبه و مدرس غیاثیه را عرصه تیغ تعصب خود نمود . شاید این منبع راست نباشد ولی به هر حال مدرسه غیاثیه دیگر نمی توانست به شکل قدیم خود رونق داشته باشد و جایی برای خود در عالم دانش و فرهنگ باز کند .[14]
بانی مدرسه چنانچه که قبلاً اعلام کردیم غیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ تیموری است این مرد در طول 40 سال که شاهرخ از سر حدختا تا نواحی روم سلطنت نمود , صاحب اختیار بود و بعد از کناره گیری از وزارت به طواف بیت الله الحرام رفت و درمراجعت زندگی را بدرود گفت. معماران مدرسه غیاثیه , غیاث الدین شیرازی و قوام الدین شیرازی و این دومی هنرمند قابل و چیره دست و خلاقی بوده است که آثار زیبای دیگری هم به گنجینه هنر معماری ایران پیشکش کرده است . از جمله مسجد گوهر شاد مشهد , مزار قوام الدین شیرازی در خرگرد خواف است.[15]
اهمیت هنری مدرسه در حدی است که محققان معروف غربی چون هرتسفلد , سایکس و برنارد اوکین و گرابار در مورد آن به تحقیق پرداخته و از کتیبه های آن نسخه برداری کرده اند . نمای داخلی ایوان ها مقر نس های گچی جالب توجهی را در خود دارند. در چهار زاویه بنا چهار اطاق با سقف گنبدی دو پوشه ساخته شده و با کاشی های معرق و مقرنس گچی تزیین یافته است . دو اطاق زاویه شمال شرقی و شمال غربی بزرگتر از سایر حجره ها و با سقف های شبکه بندی شده بسیار زیبا به احتمال زیاد به عنوان مسجد مدرسه و مجالس وعظ و بحث استفاده می شده است از اره ایوان ها و حجره های طبقه همکف از سنگ های مرمر با اشکال جالبی ساخته شده و اکثر سنگ های مرمر آن غارت شده است.
از شبستان سمت راست برای مسجد و شبستان سمت چپ برای اتاق مدرس و استادان استفاده می شده است . دیوارهای صحن دارای کاشی است و روی ایوان های وردی داخلی (( انا فتحنالک )) و ایوان روبروی آن سوره الرحمن و ایوان سمت راست سوره قیامه و ایوان شرقی (چهارم) سوره دهر باخط ثلث کتیبه شده است.البته باید توجه داشت که قسمت اعظم این کتیبه ها از بین رفته است . نوار دور میانه حجرات مدرسه جمله های الا اله الا الله , الحمد الله , توکلت علی الله ربی دیده می شود . نمای خارجی مدرسه کاشی کاری شده است و داخل برخی از طاق نماهای خارجی آن جملات الله و محمد بارها تکرار شده است . دو برج تزئینی در ضلع شمالی احداث شده که تزئینات سنگ مرمر و کاشی آن از بین رفته است کلاً تزئینات بنا شامل کاشی های آبی , کبود و سنگ مرمر می باشد.
چون مدرسه در اثر عوامل طبیعی چون زلزله , بادهای تند و سیل و فرسایش طبیعی و گرمی هوا و غارت اشیای قیمتی توسط روس ها تخریب شده در سال 1316 تعمیراتی در آن صورت گرفته است.[16]
فهرست منابع :
1- رجال شرق خراسان،ابراهیم زنگنه،انتشارات خاطره،مشهد،1370
2-: تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تاسیس دار الفنون, حسین سططانزاد ،،انتشارات آگاه ،تهران،1364
3-, تاریخ هزار ساله خواف ، ابراهیم زنگنه ,شورای اسلامی شهر خواف،مشهد،1382
4- تاریخ معماری ایران در دوره اسلامی ، محمد یوسف کیانی ,سازمان مطالعه وتدوین کتب انسانی دانشگاهها ،تهران،1374
5-, تاریخچه آموزش و پرورش نوین خراسان از آغاز تا انقلاب اسلامی, یوسف متولی حقیقی،مرندیز،مشهد،1384
6- جغرافیای تاریخی ولایت زاوه , محمد رضا , خسروی،،انتشارات آستان قدس مشهد،1386
7- ، خواف در گذر تاریخ, عبد الکریم احراری رودی , انتشارات شیخ الاسلا م،تربت جام،1383
8- کتا بچه خواف، هادی تقی زاده –عبدالرسول رحیمی، سازمان میراث فرهنگی وگردشگری ،مشهد،1385
9- مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی , حسن زنده دل ودستیاران ،ایرانگردی ،تهران ،1379
10- با مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن, نور الله , کسایی ،امیر کبیر، تهران ،1363
www.Forum .niksalehi.co m :
-نام و نام خانوادگی : پری حسینی – فرهاد عرفان
-شماره پرسنلی : 31073841-31067190
-محل خدمت : فرهنگیان ( ناحیه 7 ) – مهدیزاده ( ناحیه 1 )
- شماره تماس : 6225540 -0511
[6] : فیروزی مقدم , سخنوران زاوه , ص 37 تا 50 – خسروی , محمد رضا,جغرافیای تاریخی زاوه , ص143
www.Forum .niksalehi.com
[14] : کیانی , محمد یوسف , تاریخ معماری ایران در دوره اسلامی ص 82 و 83 – زنده دل , حسن , مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی , ص 78
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر