تکنولوژی کهن دیار خواف : آسباد ( شراف الدین احراری )

باسمه تعالی

خدای جهانیان را سپاس که انسان را از گل ناب آفرید و او را در نیکوترین قوامی قرار داد و بر سایر آفریدگانش برتری بخشید و فرشتگان مقرب را برای او به سجده درآورد و او را عقل بخشید که گمانش را به یقین تبدیل کند و دو چشم جستجوگر و زبان گویا و دو لب به او عطا کرد و به او توانایی های فراوان بخشید.


آس بادها


آس بادها چشمگیرترین تاسیسات سنتی دیار خواف

ساختمان هایی که قدم به قدم با تاریخ این مرز و بوم همراه بوده و با قامتی راست و استوار سربر آسمان ساییده و عظمت و تمدن هنر ایرانی و تیزهوشی و درایت او را به رخ بینندگان خود کشیده است. آس بادها که چشمگیرترین تاسیسات سنتی در خواف است ، که با ابهتی تمام سینه سپر باد دارد . آس بادها بزرگترین مجموعه خشت و گلی و چوبی بازمانده از آثار و تمدن ایرانی است که علیرغم عوامل مختلف طبیعی و فرسایش و حوادث ناگوار تاریخی هنوز هم بربلندای سرفرازی و صلابت عرض اندام می نماید.

آس بادهای این دیار بیشتر در سنگان و نشتیفان قرار گرفته اند که زمان ساخت آنها را به دوره صفویه مربوط می دانند. آس بادهایی که به قول سیف الله باخرزی : برمحور علم می چرخند. آس یعنی نرم شدن دانه ریز سنگ است و دو سنگ گرد و مسطح که آنها برهم نهاده ، سنگ زیرین در میان میلی آهنی و جز آن از سوراخ میان سنگ زیرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا ستور یا باد یا آب ، برق و بخار بچرخد و حبوب و غیره را خرد و آرد سازد.

نام هر یک از دستگاه های خرد کننده غلات معرف نیروی محرکه آن است.

دستاس ابتدایی ترین وسیله ی آرد کردن می باشد که همه نیروها از تن آدمی نشات می گرفته است و آن گاه آدمی زاد از بخشی از زحمات خود را بر حیوان بار کرد و چرخاندن دو سنگ را به عهده چهارپایان محول کرد. خراس پدید آمد چون غالبا حیوان الاغ گرداننده بود و از خراس بیشتر برای بدست آوردن کنجاره روغن منداب استفاده می کردند. لذا دو سنگ گرد و مسطح اگر به قوه آب بچرخد ( آسیاب ) .اگر با دست بچرخد ( دستاس ) ، اگر توسط الاغ بگردد ( خراس ) می گویند. و اگر توسط باد بچرخد ( آس باد ) می گویند. لفظ مشترک در همه انواع دستگاه های خرد کننده ( آس ) است .

عمده ترین و قوی ترین دلیل روی کار آمدن آس بادها در منطقه پایین خواف ، بادهای آن است که به آن بادهای 120 روز می گویند و دلیل دیگر کمبود آب بعلت بارندگی کم در این منطقه است. در آس بادها غم سوخت و نگرانی قطعات یدکی و ناز موتور چی و تعمیرکار نیست . لیکن همه این محاسن در جاهایی جمع می شود که باد بر مدار بوزد که پایین خواف یکی از همان جاهاست. مردم محل زمان شروع بادهای 120 روزه را اوایل بهار دانسته که تا اواخر پاییز ادامه می یابد. این بادها در طول شبانه روز با قدرت بسیار زیاد و مداوم ادامه داشته و تنها بادی است که می تواند آس بادها را که بر روی بلندترین نقطه ساخته می شود به چرخش درآورد. بخاطر بهره گیری از نیروی بیشتر باد تمامی آس بادهای یک روستا را در یک محل در کنار یکدیگر با یک طول و عرض و ارتفاع و یک شکل روی بلندترین نقطه می ساختند که بیشترین آنها در نشتیفان و سنگان که از آن به گالری هنرهای قرون وسطای اسلامی و نگارخانه ولایت خواف نامبرده اند.

گردش صبورانه سنگ که حداکثر با وزش دلخواه باد بیش از صدمن گندم را در شبانه روز به آرد تبدیل می کرده است.

انگیزه اصلی انتخاب این موضوع چند هدف را دنبال می کند. اولاً این پدیده مهم و این ابتکار فوق العاده در این منطقه محروم آن چنان ککه شایسته و بایسته است معرف و شناخت شده نیست و حتی اکثر مردم کشور پهناور از وجود چنین پدیده ای بی اطلاع یا کم اطلاع اند.

ثانیاً به عنوان فردی علاقمند به زادگاهش با تاریخی کهن برخود مسلم دانستم که سرزمین آباء و اجداد خویش را بهتر بشناسم.

لذا حفظ این آثار ارزشمند می تواند به عنوان یکی از کانون های جذب جهانگردان و ایرانگردان و علاقمندان قرار گیرد و این میراث فرهنگی ، تاریخی می تواند برای نسل های آینده نشانه و تابلویی از توسعه فرهنگی و هنری ، تاریخی آن قوم باشد ، تا موجبات تقویت روحیه ابتکار و خلاقیت و چگونگی سازش با طبیعت را برای دانش آموزان و دانشجویان و مردمان مرز و بوم فراهم کند. زیرا هیئت زیبا و اشکال موزون و دقت و ظرافت کارآس بادها توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند و از طریق این آثار بنیانهای فرهنگی را تقویت و احیاء نمود و این عامل بهترین راه برای جذب توریست و جهانگرد می باشد و با فضاسازی و مرمت و سامان دهی و نور پردازی این آس بادها می تواند محل مناسبی برای بازدید و جذب علاقمندان به تاریخ گذشته باشد و جایگاه واقعی این تکنولوژی کهن در زمان و مکان خاصی که مورد استفاده قرار می گرفته تعیین گردد.


مراسم آوردن سنگ از ارتفاعات سنگان و نشتیفان



در دوران های گذشته به علت عدم دسترسی به وسایل نقلیه معمولا برای حمل و نقل از چارپایان ( گاو و الاغ ) کمک می گرفتند. ابتدا قاصدی به محل تهیه سنگ می فرستادند. وقتی قاصد خبر آماده بودن سنگ به اطلاع افراد رساند. ریش سفیدان در یک خانه « ده » جمع می شدند و درباره چگونگی آوردن سنگ و انتخاب چند آسیابان و کارهایی از این قبیل ، آماده کردن تعداد چارپایان مورد نیاز ، جمع آوری پول و خرید گوسفند قربانی و انتخاب یک یا دو نفر آشپز ، دعوت از صوفی برای اجرای مراسم .

و همچنین خبرکردن مردم « ده » برای حضور در مراسم و تهیه ابزار مورد نیاز جهت حمل و نقل سنگ بتدریج برای حرکت به سوی ارتفاعات مورد نظر حرکت می کنند . زمان حرکت پیش از طلوع آفتاب است و خود را به ارتفاعات مورد نظر می رسانند و سنگ آماده شده را به طور عمود نگه می دارند و ستونی از چوب کاج را از سوراخ آن عبور می دادند و دو سرطناب را محکم به دو سرچوب می بستند و طناب را به یوغ گاو و یا الاغ وصل می کردند و با ذکر « چهار یار نبی » سنگ را به سوی ده هدایت می کردندو در جلوی آسیاب گوش به ذکر صوفی دادند و گرد صوفی حرکات موزونی انجام می دادند و همراه او اشعاری درشان و منزلت پیامبر و چهار یار نبی می خواندند و جمله « الله هو » را تکرار می کردند. در این هنگام سنگ را از روی خون گوسفند قربانی عبور می دادند و در بلغور نذری برای مصرف آماده می کردند و طبق سنتی خاص شروع به غذا دادن افراد می کردند وبدین ترتیب مراسم پس از چندین ساعت پایان می پذیرفت.

معمولاً وزن سنگ آسیا در حدود 900 کیلوگرم می باشد و کندن و آوردن این سنگ ها با این وزن نیاز به تحمل و صبر زیاد دارد که در سایه مردمان رنج کشیده و فعال این منطقه محقق می شده است که آن مراسم و آداب خاص شکرگزاری و جشن و سرور برپا می کردند و تعجب انسان زمانی زیادتر می شود که سنگ ها به این وزن سنگین به وسیله باد به حرکت در می آید.

برخی ضرب المثل های محلی :

1) آسیا به نوبت

2) سرخور د آسیا سفد نکرده

3) آسیا لم لم منه چه جو بشه چه گندم ( لم لم : حرکت )




وضعیت کنونی آس بادها



در مورد وضعیت کنونی آس بادها باید گفت : که علیرغم استحکام و مقاوم بودن آنها در مقابل حواث طبیعی ولی بعلت عدم توجه کافی از طرف اهالی و عدم استفاده از آن به دلیل عدم صرفه اقتصادی ، تعداد زیادی از این آس بادها از بین رفته و تعدادی هم در حال از بین رفتن است. ناگفته نماند که سازمان میراث فرهنگی اخیراً در نشتیفان اقدام به مرمت و بازسازی برخی آس بادها نموده که جای تقدیر و تشکر دارد ولی در سنگان تابحال هیچ گونه اقدامی صورت نگرفته است و آس بادهای این شهر به فراموشی سپرده شده اند که در اینجا باید از سازمان محترم میراث فرهنگی درخواست بررسی و پیگیری این آس بادهای فراموش را بنمایم.

تا این تکنولوژی کهن این دیار به عنوان آثار عظیم برای نسل های آینده حفظ گردد و با توسعه پروژه بسیار عظیم معدن سنگ آهن سنگان بتواند به عنوان نهاد فرهنگی این منطقه قرار گیرد.



طرز کار آس بادها

چرخ و پر ، غول آسیایی که 48 با هو و 32 پر و 8 درگاه دارد بربام آسیا رو به جهت وزش باد قرار می دهند. اندام این چرخ و پر را خر پلی سنگین و محکم سرپا نگه می دارد. باد با عبور از دروازه بادگیر به زوایای درگاه های هشتگانه می رسد و چرخ و پر را به حرکت در می آورد. چون سر دیگر تیر به سنگ رویی آسیا متصل است ، لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر باید بچرخد و می چرخد. وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به گردش در می آید چوب کوچکی به نام لک لکی را با خود می جنباند ، حرکت لک لکی باعث ارتعاش دول بره آسیا می گردد. دول بره در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از پر خوی گندم به حفره میانی سنگ ها هدایت می کند. طبیعی است هرچه باد سریع تر بوزد ، سنگ گردش سریع تری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیادتری را به میان سنگ ها می برد. به هر تقدیر از حرکت سنگ ها بر هم گندم ، به صورت آرد از پیرامون سنگ ها به پرخوهای مدور اطراف سنگ می ریزد. آرد آماده جمع آوری می گردد. در حفره زیر سنگ ها دستگاهی است خیلی قدیمی و ابتدایی که براساس کار اهرم می تواند به جای ترمز سنگ ها را به هنگام لزوم از حرکت باز دارد.

وقتی ابزاری به نام تخت و مشت از پایین و از داخل آس باد حرکت سنگ ها را کند می کند ، بلافاصله چرخ و پر را در بالا با اهرم دیگری کاملاً مهار می کنند و کار تعطیل می شود.


ساختمان و ساختار بنای آسبادها
الف : اجزاء و قسمت های آس بادها

1) پل – Pol = عبارتست از چوبهایی که بازدن شاخ و برگ آن بصورت صاف در می آید .

2) خرپل : خرپل بالای آسیا ستونی از چوب کاج به قطر 30 سانتی متر و طول 5 متر که دو سر آن به حالت افقی بر روی دیوارهای طرفین آسیا تکیه دارد ودر قسمت وسط با محور چوبی آسیا متصل است. در وسط این خرپل حفره ای است به نام « کلوسی » که محور عمودی چرخ و پر « تیرپل » در این محل یا « خرپل » افقی مرتبط می شود و میله ای چوبی به نام « قلندرک » حرکت محور را در داخل « کلوسی » تسهیل می کند و عملکرد خرپل جلوگیری از حرکات جانبی « تبدیل » است.

3) تبدیل : از قسمت دوم آسیا بر سینه سنگ فرود می آید و آن را به حرکت در می آورد. طول تبدیل به هشت متر و قطر 35 وبا 101 سانتی متر به صورت مدور ساخته شده و چون پیدا کردن درخت به این ابعاد مشکل است از این نظر از سه قسمت تشکیل شده است که به هنگام ساختن آن رادر محل اتصال به هم به صورت نر و ماده یا قفل و بست در می آورند.

4) بازو ، باهو : چوب هایی هستند به طول 115 سانتی متر و به قطر 7 سانتی متر که سر آن به « پرها » و انتهایش به « تبدیل » متصل و در حقیقت رابطه بین تبدیل و « پرها » است و نیروی چرخش پرها ناشی از باد را به تبدیل منتقل نموده و با چرخش تبدیل می گردد. هر پره دارای 6 تا 7 بازو است.

5) پر : چوب هایی با عرض 14 و ضخامت یک سانتی متر، طول تقریبی 1 متر ، تعداد پرها در هر پره 4 یا 5 عدد است.

6) نی باد : وسیله ای است که شدت عبور باد به درگاه ها را تنظیم می کند و همچون حصیر بافته شده و عملکرد آن هنگامی است که بخواهند آس بادها را متوقف سازند یا جریان آن را کندتر یا تندتر نمایند.

7) درگاه : فواصل بین پره را گویند که 62 سانتی متر می باشد.

8) توره : فلزی با 36 تا 50 سانتی متر طول ، عرض آن در باریکترین قسمت 6 تا 7 سانتی متر و در پهن ترین آن 10 تا 12 سانتی متر و قطر آن 2 تا 12 سانتی متر می باشد و میله ای قطور و فلزی که در انتهای تبدیل تعبیه شده و انتهایش به صورت دوشاخه است و درست در وسط توره قرار می گیرد که با چرخش تبدیل ومیله انتهایش باعث چرخش توره و باالنتیجه باعث گردش سنگ روی آسیا می شود.

9) چوب دوشاخ : چوبی با ارتفاع 140 سانتی متر و قطری تا 10 سانتی متر که انتهای آن بصورت دو شاخه است.عملکرد این چوب هنگامی است که بخواهند آسیا را متوقف کنند.

10) چوب موشته : چوبی است محکم و مخروطی شکل با ارتفاع 40 الی 50 سانتی متر و قطر در باریکترین قسمت 3 تا 4 سانتی متر و در پهن ترین قسمت 13 تا 15 سانتی متر. انتهای چوب موشته بر روی قطعه چوبی مکعبی شکل که وسط آن را به اندازه تکیه گاه چوب موشته گود نموده اند قرار دارد ؛ تا بدین وسیله از حرکات جانبی یا دررفتگی چوب موشته جلوگیری نمایند و معمولا از چوب « سرون » و « نبوش » که از اسامی محلی دو درخت است ساخته می شود.

11) پرخوگندم : در داخل آسیا می زنی برای نگهداری گندم تعبیه شده که ابتدا آسیا بان گندم را وزن می کند و در « پرخو » مخصوص می ریزد . سپس مقداری نمک در قسمت پایین که از طریق ناودان به گلوگاه سنگ آسیا وارد می شود .

12) ناودون : چوبی است به قطر 12تا 15سانتی متر به طول 60تا 70 سانتی متر که داخل آن را گود می کنند که سر ناودان در داخل پرخو نمک و پرخو گندم و سر دیگر آن به صورت مایل و شیب دار که گندم و نمک را به گلوگاه آسیا هدایت می کند .

13) شو تخت یا تخت بزرگ

14) ورکش

15) دانه کش

16) کاجره

17) درباد

18) کاجره کوب

19) سرون و بنوش

20) سنگهای آسیا : وزن سنگ آسیا حدود 900کیلوگرم است .

21) آجینه

22) شش در بلو : برای سنگ به کار می برند یعنی شش وجب تا گلوگاه

23) ترازو

24) غربال