قره قات ؛ ضد میکروبی قوی

Bilberry

قره قات (قره قاط) یا سیاه گیله درختچه ی کوچکی است به ارتفاع تا 60 سانتی متر که دارای برگ هایی بیضوی و به رنگ سبز روشن است. برگ های این گیاه بادوام بوده ولی در زمستان بر روی گیاه باقی نمی مانند. گل ها که در کنار برگ ها می روید سفید مایل به سبز و یا گلی رنگ است. میوه ی این گیاه از نوع سته است و پس از رسیدن کامل به اندازه ی نخود شده و حاوی آب بنفش رنگی می باشد.
میوه ی نارس آن کمی ترش و میوه رسیده کمی شیرین است. میوه ها از غباری سفید رنگ پوشیده شده اند. قسمت مورد استفاده ی قره قاط شامل برگ، ریشه و میوه است. البته مهم ترین مصرف دارویی، مربوط به میوه ی آن می باشد. میوه ها پس از رسیدن کامل اکثراً آبی مایل به سیاه هستند. قره قات در اکثر نواحی جنگلی آسیای صغیر، قفقاز، سیبری، آمریکای شمالی و به خصوص اروپا یافت می شود. این گیاه در ایران رویش ندارد؛ ولی گونه ی دیگری  که شرح داده شده است در سرزمین ایران وجود دارد.

ترکیبات مهم:

دانه ی قره قات حاوی حدود 88 درصد آب است. بقیه مواد شامل آنتوسیانین که در میوه های تازه 1/0 تا 25/0 درصد در نوسان بوده، ولی در عصاره غلیظ شده ی این میوه، 25 درصد می باشد.
اکثر این آنتوسیانین ها به شکل گلوکزید هستند و تنها مقدار کمی در طبیعت و در این گیاه به صورت آزاد می باشند. حدود 15 آنتوسیانوزید که اجسام فعال گیاه می باشند، در این گونه از قره قات شناسایی شده است، بعضی گیاهان دیگر از جمله گونه های دیگر قره قات، Ribes nigrum و انگور دارای آنتوسیانین های مشابهی هستند. میوه ی هر سه گیاه مذکور در اروپا به صورت دارویی مصرف می شود.
ترکیبات دیگر قره قات شامل تانن ها(که عمدتا از نوع کاتشول می باشند)، تری ترپنوئیدها، کربوهیدرات به مقدار حدود ده درصد، مقدار کمی پروتئین، فیبر، اسید های آسکوربیک (2 تا 10 میلی گرم در صد گرم)، سیتریک، مالیک، کینیک و مقدار کمی بنزوئیک و گلوکورونیک، گلوکزید لیپتوزین، مقدار کمی آلکالوئید، پکتین و فلاونوئیدها هستند.

اثرات مهم:

ضد میکروبی:
آزمایش های کلینیکی زیادی در مورد اثرات ضدمیکروبی مجاری ادرار با آب قره قات انجام شده که نتایج بسیار خوبی را به دنبال داشته است.
به طور مثال یک گروه شامل 9 مرد و 29 زن سال خورده با این روش تحت درمان قرار گرفتند.
در آزمایش دیگری کاهش شدید عفونت ادراری زنان به مدت طولانی با مصرف خوراکی عصاره به شکل کپسول مشاهده شده است.
در یک آزمایش 10 زن جوان با روش دابل بلایند (دوسوکور) با 400 میلی گرم عصاره به طور خوراکی در روز، در مقایسه با دارونما انجام شد که نتایج آن چشم گیر بود.
پی گیری این مسئله نشان داد که کاهش قابل ملاحظه ی پ هاش ادرار باعث از بین رفتن بسیاری از باکتری ها می شود.
تولید و تثبیت کلاژن:
یکی از مهم ترین پروتئین های بدن، کلاژن است که در ساخت تاندون، رباط و غضروف نقش اصلی را دارا است.
کلاژن در زمان التهاب روماتیسمی، امراض دهانی و یا بیماری های استخوان و مفاصل از بین می رود. عمل مهم فلاونوئیدها، آنتوسیانین ها و پروآنتوسیانین های قره قات جلوگیری از این عمل است.
همچنین آنتوسیانین ها دارای خاصیت قوی ویتامین P ( بیوفلاونوئیدها ) بوده و افزون بر آن دارای خاصیت افزایش ویتامین C داخل سلولی و کاهش شکنندگی مویرگ ها هستند که از این نظر دو برابر قوی تر است.

دیگر اثرات و خواص قره قات عبارت اند از:
* خاصیت ضد تجمع پلاکت ها که از این نظر شبیه به آسپیرین و گیاه سیر می باشد. (به اصطلاح عامیانه افرادی که خون آن ها غلیظ می باشد، برای جلوگیری از لخته شدن می توانند از قره قات استفاده کنند).
* خاصیت شل کنندگی عضلات صاف
* استفاده برای درمان امراض چشم، هنگام کم سو شدن در شب، یا برای دید بهتر روز کاتاراکت و گلوکوما. در بعضی مشکلات چشم مانند گلوکوما، کلاژن دارای آسیب هایی می شود که باعث فشار زیاد در چشم خواهد شد. بنابراین چون قره قات در حفاظت کلاژن موثر است، در موارد ذکر شده مفید است. از این رو در اروپا به طور وسیع بدین منظور از آن استفاده می شود.
هم چنین قره قات به مقدار زیادی در اروپا برای مشکلات شبکیه ای حاصل از دیابت مورد مصرف است.

طریقه و میزان مصرف:

محصولات دارویی حاصل از قره قات اصولا بر حسب وجود 25 درصد آنتوسیانین ها استاندارد می گردند که مقدار مصرف آن ها به شرح زیر است:
* محصولات حاوی آنتوسیانوزید 20 تا 160 میلی گرم تا سه بار در روز
* عصاره های حاوی 25 درصد غلظت، 80 تا 160 میلی گرم تا سه بار در روز
* دانه های تازه ی گیاه 55 تا 110 گرم تا سه بار در روز
* مقدار مصرف، یک استکان آب سرد بر روی 5 تا 10 گرم از خرد شده ی میوه ها ریخته و به مدت 10 دقیقه می جوشانیم؛ سپس همان طور که گرم است، آن را صاف نموده و میل می کنیم.
از قره قات در اروپا به مقدار زیاد در درمان واریس و ضایعات مویرگ ها استفاده می کنند. استفاده های دیگر قره قات در موارد: کاهش فشار خون، مشکلات گردش خون مغزی، هماتوری به علت نشت مویرگ ها در کلید به علت شکستگی مویرگ ها و مشکلات رگ های وریدی است.
قره قات را به عنوان ضد آریتمی به خصوص در نوع متوسط استفاده می کنند. هم چنین  به عنوان ضد التهاب غشای مخاطی دهان و گلو کاربرد دارد. از خواص مهم دیگر آن، اثر ضد ادم آن است.
وجود تانن در میوه باعث می شود که گاهی آن را به عنوان ضد اسهال مصرف کنند. محصول تازه برای این مورد مناسب نیست و بهتر است بعد از خشک و کهنه شدن از آن استفاده کنند؛ چون تانن ها در ابتدا به صورت مونومر هستند و ضمن خشک شدن به صورت کندانسه (پُلی مر) در می آیند.

تهیه ی چای:
به 5 گرم از خرد شده ی میوه ها یک لیوان آب سرد می افزاییم، آن گاه حدود 10 دقیقه می گذاریم بماند و سپس آن را به حد جوش می رسانیم و باز هم مدت 10 تا 15 دقیقه به حال خود می گذاریم و گرما گرم صاف می کنیم؛ صاف شده را میل می کنیم.

داروهای گیاهی:

تعدادی داروی گیاهی به شکل صنعتی از آن در بازار موجود است. بعضی از این داروها مربوط به مشکلات چشم می باشد.

سمیت:

مصرف مقدار زیاد قره قات ممکن است مشکلات روده ای- معده ای مانند اسهال ایجاد کند.

مهم ترین اثرات گزارش شده قره قات:

ضد چسبندگی پلاکت ها، ضد شکنندگی عروق مویینه، ضد ادم (ضد خیز)، ضد ویروس تبخال، ضد التهاب، ضد اکسیدان، ضد تب، ضد خونریزی های رتینوپاتی، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد زخم های گوارشی، ضد قارچ، ضد ویروس، قابض، محرک گردش خون، محافظ کلاژن، ادرار آور، محرک سیستم ایمنی بدن، کاهش دهنده ی چربی خون و گشاد کننده ی رگ ها.

نکات قابل توجه:

1- میوه های گونه های مختلفی از این گیاه در نقاط مختلف جهان مصرف دارویی دارد که به نظر می رسد اکثرا دارای مواد و اثرات مشابهی باشند. قره قات مورد مصرف در ایران از گیاه Vaccinium جمع آوری و مورد استفاده قرار می گیرد.
2- طبق کتاب جناب آقای دکتر امین، قره قات که با نام علمی Caucasian whortleberry  معرفی گردیده است به دو نوع اردبیلی و کلیبری در ایران وجود دارد، که هر کدام به شرح زیر هستند:
* قره قات اردبیلی
این قره قات در برگیرنده ی میوه هایی تقریبا کروی به رنگ قرمز تیره یا کم رنگ و دارای پوسته ی سخت و چروکیده است که دمی در قسمت پایین آن ها قرار دارد. داخل این میوه ها تعدادی دانه های براق وجود دارد. گیاه مزبور با نام علمی Vaccinium arctostaphylos از تیره ی Ericaceae (تیره ی قره قات) می باشد که درختچه ای تا دو متر با برگ های پهن بیضی شکل و بدون دم برگ است. گل های قره قات، سفید مایل به سبز و گاهی صورتی هستند. میوه های این گیاه از نوع سته می باشند. این درختچه در جنگل های اسالم، خلخال و ارتفاعات اردبیل رویش دارد. قره قات به صورت دم کرده در طب سنتی ایران به عنوان کاهش پُرفشاری خون و کاهش قند خون مورد استفاده قرار می گیرد.

* قره قات کلیبری
این قره قات شامل میوه های کروی با پوسته ی قرمز تیره و چروکیده ی بدون دم یا با دم کوتاه و بزرگ تر از قره قات اردبیلی است که از درختچه ای با نام عملی Ribes biebersteinii به دست می آید. این درختچه تا دو متر ارتفاع داشته و دارای برگ های قلبی شکل با پنج لوب استاندارد است. گیاه، مربوط به تیره ی Grossulariaceae (تیره ی انگورک) بوده و در جنگل های ارسباران و کلیبر رویش دارد.
3- با توجه به این که قره قات اردبیلی و کلیبری مربوط به دو گیاه کاملا متفاوت از نظر جنس، گونه و خانواده هستند بعید به نظر می رسد که دارای اثرات مشابهی باشند. البته ممکن است هر دو در بعضی ترکیبات و اثرات یکسان باشند ولی باید ذکر کرد که قره قات اصلی همان نوع اردبیلی است که اثراتی مشابه، با انواع خارجی دارد.
4- با توجه به مطالعات انجام شده بر روی قره قات اردبیلی، شباهت زیادی بین ترکیبات نوع ایرانی و انواع خارجی وجود دارد؛ لذا اکثر اثرات ذکر شده برای گونه های خارجی می تواند در مورد نوع ایرانی صادق باشد؛ ولی مطالعات کامل تری را می طلبد که باید به صورت کلینیکی انجام شود.

دکتر محمد حسین صالحی سورمقی – دکترای داروسازی
و عضو هیات علمی دانشکده داروسازی