تا چه حد به نحوه قضاوت های خود در مورد افراد اطمینان دارید؟

در دهه ١٩٢٠ دو محقق آمریکائی که در نیویورک زندگی می کردند به اسامی هیو هارتشورن (Hugh Hartshorne) و ام ا می (M. A. May) دست به مطالعه عظیمی زدند که طی آن ١١٠٠٠ دانش آموز را مورد مطالعه قرار دادند. هدف از این مطالعه بررسی در مورد مشخصه های رفتاری دانش آموزان و بخصوص بررسی میزان "صداقت" در افراد بود. مطالعه مزبور ماهها به طول انجامید و دهها تست در زمینه های مختلف از محصلین مورد مطالعه گرفته شد. در یکی از آزمایشها بطور مثال، سئوالات متعددی به دانش آموزان داده شد ولی وقت پاسخ گوئی بسیار محدود بود. ورقه ها به سرعت جمع شد و ورقه نمرات آنان تعیین گردید.


روز بعد در یک تست مشابه (به لحاظ میزان سختی سئوالها) در کنار ورقه سئوالها کلیه پاسخ های تست مزبور که چهار جوابی بود نیز به دانش آموزان داده شد و با کم کردن میزان مراقبت به آنان گفته شد که می توانند در آخر جوابهای خود را با ورقه کلید که پاسخ های صحیح در آن درج شده بود مقایسه کنند. مشخص بود که دانش آموزان از امکان بسیاری برای دست زدن به تقلب برخوردار شده بودند. "هارتشورن" و "می" می خواستند نتایج روز دوم را با روز اول مقایسه کنند.


آزمایش های دیگری نیز بعمل آمد. به دانش آموزان گفته شد به لحاظ فیزیکی خود را امتحان کنند. سرعت دویدن خود را با کرونومتر اندازه گیری کنند، تعداد بارفیکسی که می توانند بزنند و میزان وزنه ای که می توانند بردارند را یادداشت کنند. این آزمایشها در حالی انجام می شد که در خفا تیمی که با دو روانشناس مزبور همکاری می کردند دانش آموزان را زیر نظر داشتند.


باز هم تست های بیشتری انجام شد. سئوالات ادبی و دیکته لغات و غیره به آنان داده شد یکبار در حالیکه در مدرسه بودند و زیر مراقبت شدید ممتحنین، بار دیگر از آنان خواسته شد که نظیر همان سئوالات را به خانه ببرند و سر فرصت به آنها جواب دهند.


نخستین نتیجه ای که بدست آمد چندان دور از انتظار نبود. حجم تقلبی که صورت می گرفت فوق العاده بالا بود. در یک مورد متوسط نمرات در حالتی که دانش آموزان تحت مراقبت نبودند حدود ۵٠ درصد بالاتر از زمانی شده بود که تحت شرایط "صادقانه" و بدون امکان تقلب مورد آزمایش قرار گرفته بودند. مثلا اگر در شرایط "صادقانه" معدل نمره دانش آموزان ١٢ بود در حالت دیگر که آزاد بودند تقلب کنند متوسط نمرات سر به ١٨ زده بود. اما روانشناسان بدنبال پیدا کردن الگوهای رفتاری دیگری نیز بودند. نتایج نشان می داد که محصلین باهوش تر کمتر تقلب می کنند، آنها که سنشان بیشتر است، بیشتر تقلب می کنند و آنهائیکه از خانواده های خوشحال و باثبات می آمدند گرایش کمتری به تقلب نشان می دادند و در عوض آنان که در خانواده های پر سر و صدا و پر از بگو مگو زندگی می کردند به مراتب بیشتر تقلب کرده بودند.


اما آنچه که "می" و "هارتشورن" به عنوان یکی از مهم ترین نتایج مطالعه بزرگ خود به آن دست یافتند این بود که "صداقت" عنصر ثابتی در شخصیت کودکان و نوجوانان نیست، بلکه خصیصه ایست که به شدت تحت تاثیر شرایط است.


در یادداشت های خود، دو روانشناس مزبور نوشتند، فرد می تواند در شرایطی دست به تقلب بزند در حالیکه در شرایط دیگر از دست زدن به آن خودداری کند. دروغ گفتن، تقلب و دزدی ممکن است از فردی در "شرایط" خاصی سر بزند در حالی که همان فرد در شرایط متفاوت بکلی از خود چهره ای متفاوت نشان می دهد. در مورد تست های انجام شده در سر کلاس یک دانش آموز ممکن بود در آزمایش ریاضی تقلب کرده باشد ولی در دیکته دست از پا خطا نکرده باشد.


این نکته شدیدا با عقاید متداول ما در تضاد است. چرا؟ قضاوت های ما در مورد اشخاص معمولا اینگونه است که "رفیق من، مهرداد خیلی بچه دست و دلبازی است" یا "دوست من، شهرزاد فوق العاده صمیمی و صادق است". هرگز در مورد مهرداد اینگونه قضاوت نمی کنیم که مهرداد با رفقای خود که بیرون می رود بسیار دست و دلباز است اما در مورد خانواده خود سخت گیر و خسیس است و یا در مورد شهرزاد نمی گوئیم که با دوستانش صمیمی و صادق است اما سر کار هر طور شده کلکی جور می کند که از زیر کار در برود. مهرداد دست و دل باز است و شهرزاد صادق است. اینست گونه ای از قضاوت های ما در مورد افراد. مطالعات "می" و "هارتشورن" نشان داد که اینگونه قضاوت بکلی اشتباه است چرا که ما نقش شرایط و موقعیت را در بروز کاراکتر و مشخصه های رفتاری افراد ندیده می گیریم.


قضاوت ما در مورد افراد نوعا به این صورت است که آنها یا این گونه اند و یا آن گونه، تمام. چرا ما دچار این خطا می شویم؟ احتمالا باید مسئله مربوط باشد به ساختمان مغز ما که سعی عجیبی دارد که مسائل را برای "فهمیدن" آسان کند. این امر را روانشناسان "خطای بنیادی قائل شدن خواص (شخصیتی)" (Fundamental Attribution Error–FAE) می نامند که در واقع چیزی نیست جز اینکه وقتی ما می خواهیم در مورد افراد قضاوت کنیم یک خصیصه را یا بیش از حد پر بها می کنیم و یا بیش از حد کم بها. بعبارت دیگر ما کمتر شرایط پیرامونی را با خصیصه های فرد جمع می زنیم و سپس نتیجه گیری می کنیم.


در آزمایشی، تعدادی افراد را در یک سالن بسکتبال با نور کم دور هم گرد آوردند و در مقابل آنان تعدادی بازیکن حرفه ای مشغول پرتاب توپ به سمت حلقه شدند. پس از این آزمایش آنان به سالن دیگری که مجهز به سیستم نور بسیار پیشرفته ای بود هدایت شدند و گروه دیگری از بازیکنان مشغول پرتاب توپ شدند. در خاتمه از افراد خواسته شد در مورد بازیکنان دو گروه نظر دهند. همگی به اتفاق گروه دوم را گروه برتر تشخیص دادند و در این میان حتی یک تن سخن از اینکه نور برای گروه اول کافی نبوده بر زبان نیاورد.


در مطالعه دیگری افراد را به دو گروه تقسیم کردند. یک گروه سئوال کننده و گروه دیگر پاسخ دهنده. از سئوال کنندگان خواسته شد هر سئوالی (و هر چه سخت تر بهتر) که می خواهند از گروه دوم بپرسند. اگر یکی از سئوال کنندگان مثلا متخصص موسیقی فولکور در روسیه بود در آن زمینه سئوال می کرد و دیگری که تخصصش در تاریخ فرانسه بود هر چه سئوال بود به تاریخ فرانسه اختصاص می داد. در خاتمه نظر پاسخ دهندگان را در مورد سئوال کنندگان پرسیدند. این آزمایش بارها تکرار شد اما هر بار اکثریت بزرگی از پاسخ دهندگان گروه مقابل را افرادی باهوش و باسواد قلمداد می کردند بدون اینکه توجه کنند که آنان از چه آزادی عمل و برتری موقعیتی نسبت به آنان برخوردارند.


در ما انسانها خصیصه عجیبی وجود دارد که می خواهیم افراد را با یک مشخصه که آنرا طبق برداشت و دریافت خود عمده می کنیم تعریف کنیم. او بازیکن بسکتبال خوبی است. سئوال کننده من باهوش و مطلع است و بالاخره دوست من دست و دلباز و یا صادق است. گوئی حوصله چندانی برای در نظر گرفتن شرایط و نسبی کردن قضاوت هایمان نداریم. والتر میشل (Walter Mischel) روانشناس، معتقد است که بشر از یک "شیر کاهش دهنده" (Reducing Valve) برخوردار است که سعی بر این دارد که قضاوت های خود را تا آنجا که ممکن است ساده کند. انسان حتی در برخورد با مواردی که قضاوت اولیه اش نقض می شود بطور عجیبی لجبازی کرده و سعی دارد قضاوت اولیه خود را حفظ کند چرا که "شیر کاهش دهنده" در وجود انسان نمی گذارد قضاوت های مختلف در مورد یک شخص به ذهن او هجوم آورد. اگر فردی را می بینیم که گهگاه بنظر ما عصبی و پرخاشگر می آید و در موقعیتی دیگر بسیار دلسوز و رحیم، ممکن نیست که قضاوت خود را بر مبنای واقعیت استوار کنیم.سخت است قبول کنیم فردی، هم پرخاشگر باشد، هم دلسوز، هم گرم و شوخ طبع و هم خسیس و ممسک. اینها ذهن ما را اذیت می کند و ما را دچار بلاتکلیفی می کند. حتی اگر به چشم خود همه این خصوصیات را در دوستی ببینیم محال است به همه این ابعاد در هنگام قضاوت در مورد شخصیت او اشاره کنیم.


اما واقعیت اینست که افراد در مناسبت ها و موقعیت های مختلف ابعاد مختلفی از شخصیت خود را بروز می دهند. بهزاد وقتی نوبت پول خرج کردن می رسد سخت حسابگر و مقتصد است اما وقتی شما مریض می شوید به سرعت خود را به بالین شما می رساند، جوکهای بامزه تعریف می کند و بسیار خوش مشرب است، اما یکمرتبه از کوره در می رود و حال مردم را جا می آورد. اما ممکن نیست به هنگام تشریح شخصیت بهزاد حتی اگر از همه این ابعاد مطلع باشیم به همه آنان اشاره کنیم. به این ترتیب کاراکتر و شخصیت افراد آن چیزی نیست که ما فکر می کنیم که هست بلکه آن چیزی است که ما ترجیح می دهیم که باشد.


هر چند که سخن به درازا می کشد اما دریغم می آید این مطالعه فوق العاده جالب دو روانشناس برجسته دانشگاه پرینستون به اسامی جان دارلی (John Darley) و دانیل باستون (Daniel Baston) را با شما در میان نگذارم. این دو تن بر اساس داستانی در انجیل بنام "سامری خوب" (Good Samaritan) دست به یک آزمایش غیر متعارف زدند.


داستان "سامری خوب" که بخشی از انجیل لوقا است از این قرار است که مسافری در حین مسافرت از بیت المقدس به اریحا توسط دزدان مورد ضرب و شتم قرار می گیرد و در حالیکه نزدیک به مرگ است در بین راه و کنار جاده به حال خود رها می شود. چند تن از جمله یک کشیش و یک یهودی از کنار این دو عبور می کنند ولی برای کمک به او هیچ اقدامی نمی کنند تا اینکه فردی سامری که از اقلیت های منفور و رانده شده اجتماع آنروز است به کمک مرد مجروح می شتابد و او را از مرگ نجات می دهد.


دارلی و باستون، سمیناری در دانشکده الهیات دانشگاه پرینستون تشکیل دادند و سپس بین دانشجویان الهیات پرسشنامه ای را توزیع کردند. در پرسشنامه مذکور سئوالات مختلفی در مورد انگیزه آنها برای ورود به دانشکده الهیات و غیره شده بود. اکثر قریب به اتفاق دانشجویان اظهار می کردند که برای اینکه زندگی خود را وقف خدمت به خدا کنند و یا برای درک حقیقت وجود خداوند و غیره به آن دانشکده آمده اند. سپس از آنان خواسته شد که داستان "سامری خوب" را تا آنجا که می دانند به نقل از انجیل بنویسند. پس از تکمیل پرسشنامه به آنان گفته شد که در ساختمان دیگری که چند دقیقه برای رسیدن به آن باید قدم می زدند حاضر شوند و نظرات خود را برای حاضرین در جلسه ایکه در آن ساختمان تشکیل شده بود بخوانند. هر چند دانشجو را یک نفر راهنما همراهی می کرد. در بین راه فردی که در واقع هنرپیشه بود و نقش بازی می کرد گوشه ای کز کرده بود و وانمود می کرد که از درد شدیدی رنج می برد.


صحنه مذکور در حقیقت بازسازی داستان "سامری خوب" بود. می توان تجسم کرد که گروهی دانشجوی الهیات که قصدشان تقرب به خداست و در مورد کمک به همنوع و غیره همه باهم یکصدا هستند و چند دقیقه قبل هم مطلبی در مورد سامری خوب نوشته اند با دیدن فرد مجروح چه عکس العملی از خود نشان دهند. اما صبر کنید. داستان از اینجا جالب می شود. به مجردیکه دانشجوئی قصد می کرد به نجات فرد مجروح بشتابد فرد راهنما به او یادآور می شد که "دیرمان شده" و حضار منتظر هستند و لذا وقت کافی برای کمک به فرد محتاج نیست. نتیجه این شد که دانشجویان در آن "شرایط" رسیدن به جلسه و بیان نقطه نظراتشان آن چنان در اولویت قرار گرفت که ٩٠ درصد آنان اهمیتی به فرد محتاج نداده و به سرعت به راه خود ادامه دادند.


جمع بندی نهائی دارلی و باستون این بود که رفتار افراد تنها با شنیدن عبارت "دیرمان شده" آنچنان تغییر می یافت که به سطح عناصری بی احساس و بی مسئولیت تنزل می یافتند.


بسیاری از ما شنیده و خوانده ایم که شرایط خانوادگی چگونه بر شکل گیری شخصیت ما تاثیر می گذارد. این باور، خود موید این مطلب است که شرایط حتی ممکن است بطور دراز مدت شخصیت فرد را تحت تاثیر قرار دهند. اما همین امر هم یعنی تاثیر قاطع خانواده بر شکل گیری شخصیت در نتیجه مطالعات جدید به حاشیه رانده شده است. موضوع فراتر از اینهاست. جودیت هریس (Judith Harris) پس از مطالعات گسترده ای چنین نتیجه گرفته است که اطرافیان و جامعه کوچکی که در اطراف شما وجودتان را احاطه کرده تاثیرش از خانواده به مراتب بیشتر است.


بررسی وضعیت محصلینی که مدرسه را ترک می کنند و یا به مجرمینی خطرناک تبدیل می شوند نشان داده است که کودکانی که در خانواده هائی آرام و سالم اما در محله هائی بد و خطرناک و پر از جرائم بار آمده اند بشدت در معرض خطر تبدیل شدن به یک مجرم قرار دارند و بالعکس کودکانی که در محله های خوب و بی سر و صدا اما در خانواده های جنجالی و پر از بگو مگو بار آمده اند به ندرت به یک مجرم یا یک جانی تبدیل می شوند.


به عبارت دیگر کودکان بطور قاهرانه ای تحت تاثیر همنشینان و محله زندگی و مدرسه خود قرار می گیرند و مطالعات نشان می دهد که نقش خانواده بطور مثبت و یا منفی در برابر عوامل محیطی دیگر به شدت رنگ می بازد. اگر خیابانی که کودک و یا نوجوان در آن قدم می زند ناامن و پر از جرم و ناهنجاری باشد هر چقدر هم که خانواده او بری از آن ناهنجاریها باشد باز شدیدا شخصیت او تحت تاثیر قرار می گیرد. نتیجه عجیبی که مطالعه در مورد نقش "شرایط" بر شکل دادن شخصیت صورت گرفته نشان می دهد که خیابان های تمیز، قطارهای زیر زمینی پاک و عاری از گرفیتی عامل پرقدرتی است که قادر است بطور محسوسی جرم و جنایت را کاهش دهد.